Cursus A
‘De vierde mens’
De vierde mens (een term van theoloog K.H. Miskotte) is de zoon of dochter van hen die nog enig weet hebben van geloofsinhouden en de christelijke traditie. Bij de vierde mens is dat verloren gegaan.
Hebben grote namen uit kerk en theologie nog zeggingskracht voor deze vierde mens?
In deze cursus willen wij hiernaar op zoek gaan.
​
Wij beginnen met Karel Heiko Miskotte, die als geen ander theologiseerde midden in de zich ontwikkelende cultuur. Is de erfenis van Miskotte nog voelbaar voor de vierde mens?
Karl Barth stelt de vierde mens onder kritiek door hem te benaderen vanuit de grootsheid van het Woord.
Dietrich Bonhoeffer spreekt areligieus over God in een mondige wereld.
Harry M. Kuitert gaat de weg van een kritische reductie. Daarin komt hij de vierde mens dicht op de huid.
Rowan Williams theologiseert als man van kerk en wetenschap in de publieke ruimte, de ruimte waarin de vierde mens zich bevindt.
Helpen deze stemmen ons de vierde mens in ons aan te spreken?
Locatie: Alle bijeenkomsten van cursus A vinden plaats op de maandagavond in De Buorskip te Beetsterzwaag.
Tijd: 20.00 – 22.00 uur
21 oktober 2019 Correlatie en Gesprek, Bijbelse antropologie voor de Vierde Mens
​
Prof. Dr. Chris Doude van Troostwijk (1962) is werkzaam aan de Luxembourg School of Religion & Society op het gebied van de Filosofie van Ethiek en Religie, en bezet de wisselleerstoel Vrijzinnige Theologie aan het Doopsgezind Seminarium (VU, Amsterdam).
​
In Edda en Thora (1938) sprak Miskotte niet zozeer over de vierde mens, over wat resteert na afloop van het Christendom, als wel over de eerste mens, gevangen in het Al-Ene van de mythe. In de dialectiek tussen mythe – Edda – en woord – Thora – wist hij de uitgang van de mens uit zijn mythische opsluiting te schetsen. Daarbij hanteerde hij met graagte het neo-Kantiaanse concept “correlatie”. Met behulp van Martin Buber’s Ich und Du, dat dit concept een centrale plaats geeft, en van Miskotte’s Het wezen der joodsche religie (1933) kunnen we sonderen in hoeverre het vandaag nog mogelijk is ook de vierde, post-christelijke mens op Bijbelse gestalten aan te spreken en zo los te spreken uit zijn “postmoderne” bevangenheid.
​
​
18 november 2019 Ad den Besten en K.H. Miskotte
​
Dr. Tjerk de Reus, journalist, lituratuurcriticus en auteur
​
Ad den Besten (1923-2015) noemde de theoloog K.H. Miskotte (1894-1976) zijn ‘geestelijk vader’. Wie nagaat hoe Den Besten zich heeft ontwikkeld, als dichter en als denker, krijgt in beeld hoe dit vorm kreeg. Vooral Edda en Thora (1939), het grote boek van Miskotte tegen heidendom en nazisme, gaf Den Besten inzicht en theologisch besef. Het ‘woord’ naar Hebreeuws besef zou een weerwoord moeten zijn tegen de chaosmachten, tegen de mythe van bloed-en-bodem, tegen de mythe der natuur.
Wat Den Besten hierover las bij Miskotte, inspireerde hem in zijn spannende dialoog met de revolutionaire dichters van zijn dagen: de Vijftigers. Dit betreft dichters die inmiddels tot de canon van de Nederlandse poëzie behoren, zoals Lucebert, Simon Vinkenoog, Gerrit Kouwenaar en Remco Campert. Den Besten assisteerde hen niet alleen bij hun eerste stappen op het pad der poëzie, hij gaf ook uitvoerig commentaar op hun werk in zijn boek Stroomgebied (1954). Over deze kritische dialoog gaat de bijdrage van Tjerk de Reus. Het is tevens het onderwerp van zijn proefschrift Ad den Besten. Deelbiografie 1923-1955 uit 2018.
16 december 2019 Miskotte en het nihilisme – Als de goden zwijgen
Prof. dr. Joep Dubbink, bijzonder hoogleraar Bijbelse Theologie/OT aan de VU te Amsterdam en predikant te Uithoorn
​
Het werk van Miskotte kenmerkt zich door een bijzondere gevoeligheid voor en betrokkenheid bij de tijd waarin hij leefde. Zijn twee belangrijkste boeken, Edda en Thora (1938) en Als de goden zwijgen (1956) hebben beide een duidelijk front in de maatschappij waarin hij leefde: het eerste tegen het opkomend totalitarisme, door hem als heidendom ontmaskerd; het tweede als een pleidooi tegen het opkomend nihilisme. Daarbij moet hij profetische gaven gehad hebben, want uiterlijk gezien was er in de jaren ’50 van de vorige eeuw juist sprake van een kerkelijke opleving – maar dieper dan dat voelde hij een ‘afweer tegen het Woord’, zoals hij het noemt.
Miskotte zou Miskotte niet zijn als hij die ‘aanval’ van nihilisme en atheïsme niet werkelijk zou trachten te doorleven, en dat kostte hem niet veel moeite want hij voelde die neigingen ook zelf. Maar hij wil er niet aan, en hij acht met name het Oude Testament het beste tegengif tegen het nihilisme. Nog steeds actueel!
27 januari 2020 De actualiteit van Barth en Bonhoeffer
Prof. dr. Edward van ’t Slot, bijzonder hoogleraar voor systematische theologie en 21e eeuwse ecclesiologie, PThU, Amsterdam en Groningen
​
Al in 1965 schreef J.Th. Witvliet dat, van alle 20e-eeuwse theologen, Barth en Bonhoeffer degenen zouden zijn met een ‘eeuwige jeugd’. De 21eeeuw lijkt hem gelijk te geven: juist deze twee, de Zwitser en de Duitser, worden zoveel gelezen en geciteerd dat ze werkelijk beginnen te functioneren als moderne kerkvaders. In ons land doet vooral Bonhoeffer het erg goed, maar in het lopende Barth-jaar (2018-2019) blijkt toch ook de insteek van Barth nog veel los te maken.
Deze beide theologen hebben zich ook tot elkaar verhouden. Wat zijn eigenlijk hun belangrijkste gezichtspunten voor vandaag? Waarin zijn ze verschillend, en waar wijzen ze eenduidig dezelfde kant op? In ieder geval is één ding duidelijk: wie met deze theologen meedenkt, zal kritisch kijken naar het begrip ‘religie’. Wat heeft dat te zeggen nu religie terug lijkt van nooit helemaal weggeweest?
Genoeg relevante vragen om eens stevig de tanden in te zetten!
17 februari 2020 Kuitert (1924-2017) in Perspectief
Prof. dr. Martien E. Brinkman, emeritus hoogleraar oecumenische/interculturele theologie aan de VU te Amsterdam
​
Kuitert zal ongetwijfeld de geschiedenis ingaan als de man van de oneliner dat ‘alle spreken van Boven van beneden komt, ook de uitspraak dat iets van Boven komt.’ In wezen was die stelling uit zijn boek Zonder geloof vaart niemand wel uit 1974 een popularisering van de conclusie uit zijn proefschrift in 1962 dat we alleen maar mensvormig over God kunnen spreken. In 1992 verscheen een complete dogmatiek van zijn hand: Het algemeen betwijfeld christelijk geloof. Een herziening. Daarin stelt hij de vraag hoe we God kunnen kennen centraal (‘How do you know?’). Dat thema zal hij de daarop volgende twintig jaar tot en met zijn laatste boek in 2014 uitwerken, uiteindelijk uitmondend in de stelling: ‘Eerst waren er mensen en toen pas God’. Die stelling leent zich tot op de dag van vandaag voor stevige discussies.
16 maart 2020 Rowan Williams: Hoe vindt God een plaats in de wereld?
Prof. Peter Ben Smit, docent Nieuwe Testament aan de Vrije Universiteit bijzonder hoogleraar oude katholieke kerkstructuren aan de Universiteit Utrecht
Rowan Williams geldt als één van de meest vooraanstaande theologen van de late 20ste en vroege 21ste eeuw. Hij combineert patristische inzichten met contemporaine filosofische overwegingen en komt uit bij een theologie waarin god en mens hun volle pond krijgen, zoals in zijn recente ‘Christ, the heart of Creation (2018)’. In deze lezing zal de vraag centraal staan hoe in het geval van Williams God een plaats vindt in de wereld; hierbij is met name zijn meer fundamenteel-theologische ‘The Edge of Words (2014)’ een uitgangspunt. De lezing zal laten zien hoe Williams zowel theologiserend van ‘beneden’ als ‘van boven’ uitkomt bij een positie waarin god en mens elkaar ontmoeten, paradigmatisch in Christus, waarbij hij een uitdagende poging doet om zowel (al te eenvoudige vormen van) ‘theïsme’ als ‘fideïsme’ te vermijden. Tegelijkertijd wordt aangestipt hoe deze vorm van theologiseren voor Williams gegrond is in het leven van de gemeente, met name in de viering van de Eucharistie.
Van Rowan Williams verschenen bij uitgeverij Berne, in samenwerking met de Oud-Katholieke Kerk van Nederland, een aantal titels, met name over Bijbelse thema’s. Bij uitgeverij Skandalon verscheen de essaybundel Geloof in de publieke ruimte.
23 maart 2020 ‘Rembrandt en het Jodendom’ – Gezamenlijke slotavond cursus A en B
​
Marie Christine Walraven, kunsthistorica